Funkcjonowanie członków rodziny z problemem alkoholowym podporządkowane jest osobie uzależnionej. Zarówno współuzależnieni partnerzy, jak i dzieci przyjmują określone postawy oraz zachowują się w konkretny sposób, robiąc wszystko, żeby przetrwać w tym niestabilnym systemie. Problemów, które dotykają dzieci wychowujące się w rodzinach alkoholików, zazwyczaj nie widać na pierwszy rzut oka. Często bagatelizuje je nie tylko dalsze, lecz także bliższe otoczenie. Wynika to między innymi z tego, że członkowie rodziny skupiają się na alkoholiku – chronią go przed konsekwencjami picia, zazwyczaj ukrywają problem przed społeczeństwem – i jednocześnie na próbie ocalenia integralności rodziny jako takiej. Przez to dzieci nie otrzymują od rodziców odpowiedniego wsparcia, nie poświęca się im czasu i nie daje oczekiwanej miłości.
Sytuacja psychologiczna dzieci żyjących w rodzinie z problemem alkoholowym
Tak naprawdę dziecko adaptuje się do warunków panujących w domu. Członkowie rodziny żyjący z alkoholikiem pozwalają mu tworzyć system iluzji i zaprzeczeń – trwać w niewłaściwym postrzeganiu problemu, ukrywaniu go nawet w sytuacjach, gdy objawy wydają się jednoznacznie świadczyć o chorobie. Cała rodzina dosłownie wypiera ze świadomości alkoholizm, tłumacząc uzależnionego przed otoczeniem. Wiele rodzin udaje normalność, pokazując światu, że u nich nie dzieje się nic złego. Każde z tych zachowań wpływa na najmłodszych obserwujących przedstawione schematy działania.
W związku z powyższym dzieci w rodzinach z problemem alkoholowym przyjmują postawę obronną. Składa się ona z trzech czynników nazywanych zasadą trzy razy „nie”. Po pierwsze, nie ufać – najmłodsi widzą niekonsekwencje rodziców, ich kłamstwa, niespełnione obietnice, przez co nabierają przekonania, że nikomu nie można w pełni zaufać. Takie wzorce odbijają się na późniejszych relacjach budowanych już w dorosłym życiu. Drugi czynnik to nie mówić – dziecko woli milczeć niż powiedzieć komuś o czymkolwiek. Rodzina uczy je, że o problemach nie mówi się głośno, dlatego dziecko raczej nie przyzna się nikomu do swoich lęków, smutku czy samotności. Trzeci czynnik to nie odczuwać – najmłodsi stają się w pewien sposób znieczuleni. Stosują mechanizmy wyparcia, przestają nazywać swoje uczucia, przekonują sami siebie, że wszystko jest w porządku. Ich odczucia często są ambiwalentne, bo z jednej strony chcą się odciąć od pijącego rodzica, a z drugiej na samą myśl o tym czują lęk.
Postawę obronną przyjmują dzieci doświadczające chronicznego stresu i napięcia, które są nieodłączne w życiu z alkoholikiem. Tak naprawdę nigdy nie wiadomo, co się wydarzy, kiedy chory wróci, w jakim będzie stanie itp. Ciągła niepewność wpływa na brak poczucia stabilności, a ostatecznie – na brak kontroli nad własnym życiem. Najmłodsi funkcjonujący w rodzinie z problemem alkoholowym nieświadomie koncentrują się na przetrwaniu do czasu, gdy na przykład będą mogli się wyprowadzić. Mają problemy z dostosowaniem się do codziennych obowiązków ze względu na dezorganizację i chaos panujące w domu.
Postawa obronna łączy się z urazami, których doświadcza dziecko. Oczywiście takie urazy występują nie tylko w rodzinach alkoholików, ale alkohol niestety sprzyja sytuacjom opisanym poniżej. Urazy dzieli się na dwa rodzaje – ostre i rozmyte. Do ostrych zalicza się: ból, przemoc, upokorzenia oraz nadużycia seksualne występujące raz lub powtarzające się regularnie. Chodzi tu zarówno o przemoc wobec dzieci, jak i przemoc, której dzieci są świadkami. Bycie świadkiem na przykład bicia jednego z rodziców wywołuje bunt, przerażenie, nienawiść, a często także znieczulenie z poczuciem odrealnienia.
Urazy rozmyte to wrażenie ciągłego niepokoju, chaosu, nieprzewidywalności. Teoretycznie nie dzieje się nic konkretnego, co można nazwać i wskazać, a mimo wszystko dziecko nie jest w stanie normalnie funkcjonować. Wynika to z braku poczucia oparcia i świadomości, że najbliżsi zawsze będą gotowi do niesienia pomocy, wysłuchania itp.
Wzory funkcjonowania dzieci z rodzin alkoholików
Dzieci żyjące w rodzinach dysfunkcyjnych – czy to z problemem alkoholowym, czy z innymi uzależnieniami – przyjmują jeden z pięciu wzorów funkcjonowania, aby w ten sposób się przystosować. Czasami najmłodsi podejmują więcej niż jedną rolę, uzależniają swoją postawę od aktualnej sytuacji albo przejmują ją na przykład po starszym rodzeństwie opuszczającym dom.
Pierwszą wyróżnianą rolą jest bohater rodzinny. Zazwyczaj zostaje nim najstarsze dziecko, które bierze na siebie odpowiedzialność, poświęca się dla pozostałych, rezygnuje z życia prywatnego na rzecz próby pojednania rodziców, zajmowania się rodzeństwem albo zarabiania na utrzymanie. To osoba niepotrafiąca odmawiać, dbać o swoje i niemająca świadomości własnych potrzeb. Bohater rodzinny jest skupiony wyłącznie na innych oraz na ukrywaniu problemu alkoholowego jednego z lub obojga rodziców. Przeważnie człowiek odgrywający tę rolę przez cały czas chce udowadniać swoją wartość, dlatego ma doskonałe oceny w szkole i stara się być perfekcyjny. Taka postawa pełni funkcję kompensacyjną.
Druga rola to wspomagacz – inaczej dziecko-rodzic. To osoba skupiona wyłącznie na problemie alkoholowym występującym w domu, najbliższa choremu i niejako współuzależniona. Zazwyczaj opiekuńcza, chroniąca alkoholika przed szkodliwymi skutkami nałogu, ukrywająca przed nim kolejne butelki, a jednocześnie szukająca przyczyny problemu. Wspomagacz jest cały czas w stanie czuwania i stara się kontrolować sytuację. To niestety skutkuje wdrażaniem identycznej postawy w dorosłym życiu.
Na wyrzutka nazywanego również kozłem ofiarnym alkoholik przerzuca winę za swoją chorobę. Nieustannie go krytykuje, ocenia, przelewa na niego własne frustracje. W efekcie dziecko zaczyna przejawiać zachowania antyspołeczne, izoluje się, staje się oschłe albo agresywne. Czasami dołącza do grup rówieśniczych, które wywodzą się z marginesu społecznego, a w dorosłym życiu samo sięga po alkohol lub inne środki psychoaktywne, uzależniając się od nich. Inną formą odreagowania bywa samoukaranie skutkujące dolegliwościami psychosomatycznymi.
Inną postawą jest maskotka, czyli błazen. Najczęściej zostaje nim najmłodsze dziecko, które potrafi rozładować napięcie, rozśmieszyć uzależnionego rodzica albo po prostu go uspokoić. Dzieci odgrywające taką role są jednocześnie najbardziej narażone na wykorzystywanie seksualne. Ciągłe zakładanie maski, robienie dobrej miny do złej gry powoduje, że zatraca się granica między radością a udawaniem radości. W efekcie w dorosłym życiu takie osoby zazwyczaj nie są traktowane poważnie.
Ostatnim wyróżnianym typem jest zagubiony – niewidoczne dziecko, dziecko we mgle, czyli ktoś, kogo w zasadzie nie ma. Najmłodsi reprezentujący postawę zagubioną są wycofani, skupieni na świecie własnych fantazji i marzeń. To indywidualiści podążający własną ścieżką, niesprawiający problemów. Wycofują się z życia społecznego, w przypadku trudnych sytuacji po prostu uciekają i najczęściej nie mają wypracowanych umiejętności interpersonalnych. Zazwyczaj to bardzo wrażliwe osoby, które nie potrafią stworzyć relacji z drugim człowiekiem.
Bez względu na to, jaki wzór funkcjonowania w rodzinie z problemem alkoholowym wybierze dziecko, przełoży się on na jego dorosłe życie. DDA (Dorosłe Dzieci Alkoholików) w efekcie dzieciństwa naznaczonego alkoholizmem mają problemy z odnalezieniem się w roli rodzica i partnera, niskie poczucie własnej wartości, zakładają maski pozwalające im funkcjonować w społeczeństwie, często też nie potrafią tworzyć normalnych relacji międzyludzkich. Alkoholizm rodziców odciska piętno na dzieciach, które rzutuje na ich przyszłości.
Mówi się, że dzieci z rodzin alkoholików można wstępnie rozpoznać po kilku charakterystycznych cechach. Zazwyczaj wolą zabawę w izolacji od wspólnej z rówieśnikami, ekspresyjnie wyrażają emocje, mają problemy z koncentracją, bywają pobudzone, nerwowe i łatwo tracą panowanie nad sobą. Cechują się niecierpliwością, boją się nowych sytuacji oraz szybko zmieniają zachowanie, co jest charakterystyczne dla tak zwanej więzi zdezorganizowanej. O tego typu więzi mówi się na przykład wtedy, gdy przeważnie nieśmiałe dziecko nagle zaczyna dominować nad otoczeniem.
Psychopatologia a zdrowie fizyczne
Problemy w rodzinie mają także wpływ na zdrowie fizyczne dzieci. U najmłodszych obserwuje się przede wszystkim: problemy ze snem, w tym koszmary senne i sen przerywany; ciągłe zmęczenie; nerwowe obgryzanie paznokci; ssanie palców; długotrwały brak apetytu lub nadmierne łaknienie; częste bóle głowy, żołądka i mdłości. Zauważono, że dzieci pochodzące z rodzin z problemem alkoholowym łatwiej się przeziębiają, częściej niż inne chorują na astmę, anemię, mają alergie, a także różnorodne zaburzenia odżywania – zazwyczaj cierpią na bulimię.
U najmłodszych z rodzin alkoholików występują również problemy psychologiczne. Przeważnie związane są z poczuciem tożsamości, bezpieczeństwa oraz tworzeniem więzi. Dzieci nie potrafią zbudować spójnego obrazu samych siebie, uwierzyć w swoją wartość i jasno określić własnych granic. To skutkuje działaniami kompensacyjnymi – na przykład ucieczką w uzależnienia albo obsesyjno-kompulsywnymi zaburzeniami osobowości. Nastolatkowie z rodzin z problemem alkoholowym częściej niż pozostali przejawiają zachowania negatywistyczne na czele ze skłonnością do buntu i agresji oraz zachowania reaktywne z nieumiejętnością panowania nad emocjami. Takie osoby są labilne, mają obniżony krytycyzm własny i nieprawidłową strukturę emocjonalno-motywacyjną. Dorośli wywodzący się z rodzin alkoholików często cierpią na depresje, zaburzenia dwubiegunowe, stany psychotyczne, a nawet schizofrenię.
Bibliografia
- Czy tym domem rządzą jakieś reguły? [w:] Gdzie się podziało moje dzieciństwo. O Dorosłych Dzieciach Alkoholików, pod red. P. Żaka, Kielce 2003.
- Dzieci alkoholików, http://www.parpa.pl/index.php/rodzina-dzieci/dzieci-alkoholikow
- W. Sztander, Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym, http://www.psychologia.edu.pl/czytelnia/126-uzalenienie/1410-dzieci-w-rodzinie-z-problemem-alkoholowym-wanda-sztander.html
- D. Zagała, Funkcjonowanie psychoemocjonalne dziecka w rodzinie alkoholowej i jego konsekwencje w życiu dorosłym (cz. 1), http://www.wiecjestem.us.edu.pl/funkcjonowanie-psychoemocjonalne-dziecka-w-rodzinie-alkoholowej-i-jego-konsekwencje-w-zyciu-doroslym
