Spożywanie alkoholu w ciąży jest niebezpieczne dla wzrostu, a nawet dla życia płodu. Etanol bez problemu dostaje się do organizmu dziecka przez łożysko – już około 40 minut po wypiciu nawet niewielkiej ilości np. piwa przez matkę, stężenie alkoholu we krwi płodu będzie praktycznie takie samo, jak we krwi matki. Skutki picia w ciąży są bardzo daleko idące zarówno dla rozwoju fizycznego, jak i psychicznego dziecka, dlatego najlepiej unikać jakichkolwiek używek w okresie ciąży oraz w trakcie karmienia piersią.
Wpływ alkoholu na rozwój płodu w poszczególnych trymestrach
W pierwszym trymestrze alkohol powoduje uszkodzenia mózgu, serca i wątroby płodu, zaburza prawidłowy rozwój oraz migrację komórek, może prowadzić do deformacji twarzy, a nawet do poronienia. W pierwszych dwóch tygodniach od zapłodnienia skutkiem spożywania alkoholu jest obumarcie zarodka. Kolejne tygodnie aż do dziesiątego to okres najbardziej niebezpieczny pod względem możliwości wystąpienia uszkodzeń rozwoju poszczególnych organów. W danych okresach są to: 3,5–6,5 tyg. serce, 4–6 tyg. ramiona, 4–8 tyg. oczy, 4–7 tyg. nos, 7–8 tyg. zęby, 7–12 tyg. podniebienie twarde oraz zewnętrzne narządy płciowe, 5–12 tyg. uszy, 3–16 tyg. ośrodkowy układ nerwowy.
W drugim trymestrze picie alkoholu skutkuje osłabieniem rozwoju mózgu dziecka, uszkodzeniem mięśni, skóry, gruczołów oraz kości. Może również pogłębiać już powstałe zmiany dysmorficzne i nadal zagrażać poronieniem.
Spożywanie alkoholu w trzecim, ostatnim trymestrze, wiąże się z opóźnieniem przyrostu wagi, przedwczesnym porodem, problemami z rozwojem zdolności poznawczych, koncentracją i myśleniem przyczynowo-skutkowym, ponieważ w tym okresie hipokamp jest najbardziej wrażliwy na działanie alkoholu.
Należy pamiętać, że ryzyko wystąpienia wad rozwojowych u dzieci dotyczy nie tylko matek uzależnionych, lecz także tych okazjonalnie pijących w ciąży. Nie jest znana bezpieczna ilość alkoholu dla ciężarnych, dlatego jedyne, co ochroni płód przed m.in. uszkodzeniami mózgu, to całkowita abstynencja.
Wpływ alkoholu na rozwój mózgu
Mózg rozwija się przez całą ciążę i jest bardzo wrażliwy na różnego rodzaju uszkodzenia. Nawet rzadko spożywany alkohol w trakcie ciąży może prowadzić do śmierci komórek mózgowych, a co za tym idzie urodzenia się dziecka z mniejszym mózgiem, migracji komórek do niewłaściwych obszarów oraz tworzenia się nieodpowiednich połączeń pomiędzy neuronami.
Najbardziej narażone na uszkodzenia są: ciało modzelowate, móżdżek, jądra podstawne, hipokamp i płaty czołowe. Jeśli dojdzie do problemów z rozwojem tych elementów mózgu, dziecko będzie miało problemy m.in. z koordynacją ruchów, w tym z motoryką małą, pamięcią, uczeniem się, kontrolowaniem impulsów, osądami, podwyższonym progiem bólu, uświadamianiem sobie konsekwencji swoich działań itp.
W badaniach obrazowych przeważnie trudno zauważyć wpływ alkoholu na mózg, chociaż niektóre zmiany strukturalne będą widoczne – mowa tu o częściowym lub całościowym zaniku ciała modzelowatego, hipoplazji móżdżku oraz heterotopii istoty szarej. Te problemy objawiają się zarówno poważnymi, jak i łagodniejszymi zaburzeniami neurologicznymi.
Alkoholowy zespół płodowy
Najpoważniejszym problemem występującym u dzieci, których matki piły alkohol w ciąży, jest FAS (Fetal Alcohol Syndrom), czyli alkoholowy zespół płodowy. Termin ten stworzyli K.L. Jones i D.W. Smith w 1973 roku na podstawie obserwacji dzieci urodzonych przez kobiety alkoholiczki. Kryteria rozpoznawania FAS ustaliła siedem lat później Fetal Alcohol Study Group z Research Society on Alcoholism, a w 1989 roku zmodyfikowano je do obecnego kształtu.
U dzieci z FAS dochodzi do zahamowania wzrostu przed porodem albo/i w okresie poporodowym, pojawiają się objawy świadczące o problemach z ośrodkowym układem nerwowym – zaburzenia neurologiczne, opóźnienie rozwoju i trudności w rozumieniu mowy, zachowania dysfunkcjonalne, w tym nadpobudliwość, upośledzenie umysłowe, wady rozwojowe czaszki i mózgu, zaburzenia przywiązania oraz procesów poznawczych związanych z pamięcią, uwagą i mówieniem. Dodatkowo dzieci te mają charakterystyczne dysmorficzne cechy twarzy: krótkie szpary powiekowe nazywane otwartymi oczami, cienką górną wargę, zmarszczkę nakątną, płaską rynienkę nosowo-wargową (rowek nad środkową częścią górnej wargi), niedorozwój środkowej części twarzy, a także krótki zadarty nos ze spłaszczonym grzbietem i małą żuchwę.
U niemowląt z syndromem alkoholowym nie wygasają odruchy pierwotne, co świadczy o niedojrzałości ośrodkowego układu nerwowego. Do odruchów pierwotnych zalicza się odruch: Moro – automatyczna reakcja na sytuację wywołującą lęk objawiająca się szybkimi wdechami, płaczem, gniewem, pobudzeniem, później zastępowana odruchem Straussa (wzdrygnięciem, przestrachem); STOS (symetryczny toniczny odruch szyi) – wyprostowanie głowy powoduje wyprostowanie górnej części ciała, a zgięcie dolnej, zaś zgięcie głowy odwrotnie; ATOS (asymetryczny toniczny odruch szyi) – obrót głowy w bok powoduje wyprostowanie ręki i nogi w stronę, w którą skierowana jest głowa, a zgięcie ręki i nogi po stronie przeciwnej; toniczny błędnikowy – ruch głowy do przodu i do tyłu w linii kręgosłupa, co pozwala na wyprostowanie się ze zgiętej pozycji płodowej; Palmara – zaciśnięcie palców w reakcji na dotyk. Jeśli nawet niektóre z tych odruchów nie wygasną, wpłynie to na problemy z motoryką dużą (siadanie, raczkowanie, chodzenie), percepcją, mówieniem i rozpoznawaniem mowy oraz zdobywaniem umiejętności społecznych.
Część dzieci z FAS ma również wady narządów wewnętrznych i dysfunkcje narządów zmysłów. Najczęściej są to: wady serca, nerek, kostno-stawowe, oczu, niedosłuch, nieprawidłową budowę zgryzu itp.
Występowanie FAS jest uzależnione od populacji. Średnio – na całym świecie – określa się ją jako 3 do 9 dzieci na 1000 żywych porodów. W Polsce co roku rodzi się około 900 dzieci z pełnoobjawowym FAS, a aż dziesięć razy więcej ma inne zaburzenia ze spektrum FASD (Fetal Alcohol Spectrum Disorder).
Badanie przypadków FAS uznaje się za trudne ze względu na sposób zbierania danych o chorych. Część informacji pozyskuje się ze szpitali, które zauważyły wspomniane problemu u dzieci tuż po urodzeniu, część na podstawie danych retrospektywnych, jeśli FAS rozpoznano długo po urodzeniu, a część na postawie badań prospektywnych. Trzeba pamiętać, że zdiagnozowanie FAS u noworodków nawet kilka dni po porodzie nie należy do łatwych, dlatego trudno tu o dokładne dane statystyczne.
FAS w wersji pełnoobjawowej występuje stosunkowo rzadko – szacuje się, że jest to około 10% wszystkich przypadków zaburzeń spowodowanych narażeniem płodu na działanie alkoholu. Z tego względu powstało kilka kategorii FASD, czyli spektrum alkoholowych uszkodzeń płodu. Wśród FASD wyróżnia się: FAE (Fetal Alcohol Effect) – czyli FAS bez objawów fizycznych; PFAS (Partial Fetal Alcohol Syndrome) – charakteryzujący się wystąpieniem niektórych objawów fizycznych oraz problemów z nauką i zachowaniem; ARBD (Alcohol Related Birth Defects) – z objawami fizycznymi, w tym uszkodzeniami serca, szkieletu itp.; ARND (Alcohol Related Neurodevelopment Disorders) – cechującym się zaburzeniami neurologicznymi oraz FARC (Fetal Alcohol Related Conditions) – poalkoholowe zaburzenie rozwoju płodu.
Funkcjonowanie dzieci z FAS
Dzieci, u których zdiagnozowano FAS lub jedną z kategorii FASD, wymagają zarówno specjalistycznej opieki lekarskiej, jak i długotrwałej terapii w różnym zakresie. Zazwyczaj potrzebna jest pomoc psychoterapeuty, logopedy oraz fizjoterapeuty. Każde dziecko z zespołem alkoholowym powinno przejść konsultacje kardiologiczną z echo serca, nefrologiczną z USG jamy brzusznej, neurologiczną z EEG lub/i rezonansem magnetycznym, otolaryngologiczną z poszerzonym badaniem słuchu, okulistyczną, ortopedyczną i stomatologiczną. Jeśli okaże się, że zdiagnozowano u niego wady narządów, konieczne będzie przebywanie pod stałą opieką specjalistów. Dodatkowo u dzieci z FAS bardzo ważna jest opieka ogólnopediatryczna, która pozwala wychwycić i szybko reagować na ewentualne zaburzenia rozwoju.
Niemowlaki z FAS mogą być nadwrażliwe, mieć objawy zespołu abstynencyjnego, drgawki, zaburzenia snu, zmienione napięcie mięśniowe, problemy z przyjmowaniem pokarmu. Starsze dzieci w wieku przedszkolnym zazwyczaj chętnie podejmują kontakt z ludźmi, ale nie potrafią przewidzieć zagrożenia – ich funkcje umysłowe, poznawcze i motoryczne są na niższym poziomie niż u zdrowych dzieci w tym samym wieku. W okresie szkolnym dzieci z FAS trudno dopasowują się do grupy i okoliczności, nie chcą przestrzegać reguł, co postrzegane jest jako nieposłuszeństwo. W rzeczywistości wówczas zaleca się, aby ograniczać nadmierną stymulację, zapewnić stałość otoczenia i powtarzalność bodźców, uwzględniając ich różnorodność, a także starać się budzić motywację wewnętrzną. Często stosuje się techniki takie, jak w pracy z dziećmi z autyzmem lub nadmierną pobudliwością. Nastolatkowie z FAS są zazwyczaj cofnięci w rozwoju o kilka lat, łatwo popadają w uzależnienia, są niscy i mają niewielką objętość głowy.
Funkcjonowanie z pełnoobjawowym FAS jest bardzo trudne zarówno dla osoby chorej, jak i dla jej otoczenia, dlatego ze względu na możliwość wystąpienia objawów ze spektrum FASD u dziecka, w ciąży zaleca się całkowitą abstynencję.
Bibliografia
- Alkohol i ciąża, https://www.ciazabezalkoholu.pl/wplyw-alkoholu-na-przebieg-ciazy
- Alkoholowy zespół płodowy, tłum. M. Ślósarska, „Alkohol i Nauka”, 2000, nr 5.
- M. Banach, Alkoholowy zespół płodu. Teoria, diagnostyka, praktyka, Kraków 2011.
- M. Cabała, Alkoholowy zespół płodowy, http://wspolnie.org/plodowy-zespol-alkoholowy/
- Spożywanie alkoholu przez kobiety w ciąży, https://gis.gov.pl/zdrowie/alkohol-w-ciazy/
